विशेष लेख

Written By : प्रा. निलेश सरनाईक रत्नागिरीतील प्राचीन बावडींचा शोध नव्या पिढीला प्रेरणा देतोरत्नागिरी जिल्ह्यातील खेड तालुक्यातील प्राचीन बावडींचा शोध आणि संवर्धनासाठी स्थानिकांनी पुढाकार घेतला आहे. या बावडी कोकणाच्या जल व्यवस्थापनाचा ऐतिहासिक वारसा दर्शवता पार्श्वभूमी कोकणातील रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग जिल्ह्यांमध्ये 15व्या ते 18व्या शतकातील माती आणि दगडांनी बांधलेल्या बावडी आढळतात. या बावडी पाणी साठवणुकीसाठी आणि स्थानिक समुदायांच्या गरजांसाठी बांधल्या गेल्या होत्या. खेड तालुक्यातील तीन गावांमध्ये अशा बावडींचा शोध नुकताच लागला आहे, ज्या वर्षानुवर्षे उपेक्षित होत्या. स्थानिक इतिहासकार आणि पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांच्या मते, या बावडी कोकणातील पावसाळी हवामानाशी जुळवून घेण्याच्या प्राचीन तंत्रज्ञानाची साक्ष देतात. मात्र, देखभालीच्या अभावामुळे आणि जंगलतोड यामुळे या बावडींची अवस्था खालावली आहे. संशोधन आणि शोध खेड तालुक्यातील एका गावात, स्थानिक संशोधकांनी तीन बावडी शोधल्या, ज्यापैकी एक बावडी 16व्या शतकातील असल्याचा अंदाज आहे. या बावडींची रचना अनोखी आहे, ज्यात पाणी साठवणुकीसाठी खोल खणलेले खड्डे आणि दगडी पायऱ्या आहेत. “या बावडी कोकणातील जल व्यवस्थापनाच्या प्राचीन पद्धतींचा अभ्यास करण्यासाठी महत्त्वाच्या आहेत,” असे इतिहासकार प्रा. अनंत कुलकर्णी यांनी सांगितले. संशोधनात असेही आढळले की, या बावडी स्थानिक मंदिरे आणि गडांशी जोडलेल्या होत्या, ज्यामुळे त्यांचे सांस्कृतिक महत्त्व वाढते. स्थानिकांचा सहभाग खेड येथील स्थानिकांनी बावडींच्या संवर्धनासाठी स्वयंसेवी गट स्थापन केले आहेत. गावकऱ्यांनी बावडी परिसरातील स्वच्छता आणि दस्तऐवजीकरणाचे काम सुरू केले आहे. स्थानिक शाळांमध्ये विद्यार्थ्यांना या बावडींच्या इतिहासाबाबत जागरूक करण्यासाठी कार्यशाळा आयोजित केल्या जात आहेत. “आमच्या गावाचा हा वारसा आहे, आणि आम्हाला तो जपायचा आहे,” असे स्वयंसेवक वैभव सावंत यांनी सांगितले. संवर्धनाचे प्रयत्न रत्नागिरी जिल्हा प्रशासन आणि पुरातत्त्व विभागाने बावडींच्या पुनरुज्जनासाठी एक प्रकल्प प्रस्तावित केला आहे. यामध्ये बावडींच्या दगडी पायऱ्यांचे पुनर्बांधकाम, पाणी साठवणुकीची क्षमता वाढवणे आणि पर्यटकांसाठी माहिती फलक उभारणे यांचा समावेश आहे. “या बावडींचे संवर्धन केल्यास स्थानिक पाणीटंचाईवर उपाय ठरू शकतो,” असे पुरातत्त्व विभागाचे अधिकारी सुनील पवार यांनी नमूद केले. काही बावडींचा उपयोग पुन्हा पाणी साठवणुकीसाठी होऊ शकतो, असे तज्ज्ञांचे मत आहे. आव्हाने बावडींच्या संवर्धनात अनेक अडथळे आहेत. पावसाळी हवामानामुळे दगडी रचनांचे नुकसान होते, तर निधीचा अभाव आणि स्थानिकांमध्ये जागरूकतेची कमतरता यामुळे कामाला मर्यादा येतात. “संवर्धनासाठी स्थानिक आणि सरकारी यंत्रणांनी एकत्र येणे गरजेचे आहे,” असे प्रा. कुलकर्णी यांनी सुचवले. भविष्यातील दिशा बावडींचे संवर्धन केल्यास कोकणातील पर्यटन आणि स्थानिक इतिहासाला नवसंजीवनी मिळू शकते. यासाठी डिजिटल दस्तऐवजीकरण, स्थानिक मार्गदर्शकांचे प्रशिक्षण आणि “हेरिटेज वॉक” आयोजित करणे यांसारख्या योजना प्रस्तावित आहेत. तसेच, बावडींचा उपयोग पाणी साठवणुकीसाठी पुन्हा सुरू केल्यास स्थानिक पाणीटंचाईवर मात करता येईल. निष्कर्ष कोकणातील बावडी केवळ ऐतिहासिक रचना नसून, स्थानिक जल व्यवस्थापन आणि सांस्कृतिक वारशाचे प्रतीक आहेत. त्यांचे संवर्धन केल्यास कोकणाचा इतिहास आणि पर्यावरणाला नवे आयाम मिळतील. स्थानिक समुदाय, प्रशासन आणि संशोधक यांनी एकत्र येऊन हा वारसा जपणे ही काळाची गरज आहे.

Written By : वैभव जोशी लाल माकडांची वाढती संख्या शेतकऱ्यांसाठकोकणातील जंगलांमध्ये लाल माकडांची संख्या वाढल्याने शेतकऱ्यांचे पीक नुकसान वाढले आहे, असे पर्यावरण संशोधन सांगते. स्थानिक प्रशासनाने उपाययोजना सुरू केल्या आहेत. पार्श्वभूमी कोकणातील रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग जिल्ह्यांतील जंगलांमध्ये लाल माकडांची (रhesus macaque) संख्या गेल्या दशकात 40% ने वाढली आहे, असे वन्यजीव विभागाच्या अहवालात नमूद आहे. या माकडांचा शेती आणि फळबागांवर होणारा उपद्रव वाढला असून, आंबा, काजू आणि नारळ यांसारख्या पिकांचे मोठे नुकसान होत आहे. विशेषतः मालवण आणि कणकवली तालुक्यांतील शेतकरी या समस्येने त्रस्त आहेत. वन्यजीव संशोधकांच्या मते, जंगलतोड आणि मानवी वसाहतींचा विस्तार यामुळे माकड मानवी वस्त्यांजवळ येत आहेत. संशोधन काय सांगते? वन्यजीव विभाग आणि स्थानिक विद्यापीठांनी केलेल्या अभ्यासानुसार, लाल माकडांच्या वाढत्या संख्येचा परिणाम जैवविविधतेवर आणि शेतीवर होत आहे. माकडांच्या नैसर्गिक अधिवासात अन्नाची कमतरता आणि मानवी अतिक्रमण यामुळे ते गावांमध्ये शिरकाव करत आहेत. “माकडांचा उपद्रव हा पर्यावरणीय असंतुलनाचा परिणाम आहे,” असे वन्यजीव तज्ज्ञ प्रवीण सावंत यांनी सांगितले. गेल्या पाच वर्षांत मालवण परिसरातील शेतकऱ्यांचे सुमारे 20% पीक नुकसान माकडांमुळे झाले आहे. शेतकऱ्यांचे अनुभव मालवण येथील शेतकरी रमाकांत परब यांनी सांगितले, “माकड रोज आमच्या आंब्याच्या बागेत येतात. एका हंगामात सुमारे 30% फळांचे नुकसान होते.” अनेक शेतकऱ्यांनी माकडांना हाकलण्यासाठी जाळ्या, ध्वनियंत्रणा आणि कुत्र्यांचा वापर केला, पण याचा फारसा परिणाम झाला नाही. काही गावांमध्ये शेतकऱ्यांनी रात्रीच्या वेळी बागांचे रक्षण करण्यासाठी गस्त घालण्यास सुरुवात केली आहे. प्रशासनाचे प्रयत्न स्थानिक प्रशासन आणि वनविभागाने माकडांच्या उपद्रवावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी उपाययोजना सुरू केल्या आहेत. यामध्ये माकडांना पकडून जंगलात सोडणे आणि शेतकऱ्यांना संरक्षक जाळ्यांसाठी अनुदान देणे यांचा समावेश आहे. तसेच, माकडांना गावांपासून दूर ठेवण्यासाठी जंगलात अन्नसाठा निर्माण करण्याचा प्रस्ताव आहे. “हा दीर्घकालीन प्रश्न आहे, आणि त्यासाठी सर्वसमावेशक उपाय हवेत,” असे वनविभागाचे अधिकारी संजय पवार यांनी नमूद केले. आव्हाने माकडांचा उपद्रव कमी करण्यासाठी केलेले प्रयत्न अपुरे पडत आहेत. माकडांना पकडून जंगलात सोडण्याची प्रक्रिया खर्चिक आणि किचकट आहे. याशिवाय, स्थानिकांमध्ये जागरूकतेचा अभाव आणि जंगलातील अन्नसाठ्याची कमतरता यामुळे माकड पुन्हा गावांकडे येतात. पर्यावरण तज्ज्ञांनी सुचवले आहे की, जंगलांचे संवर्धन आणि शेतकऱ्यांना पर्यायी उपाययोजना यावर लक्ष केंद्रित करणे गरजेचे आहे. भविष्यातील दिशा माकडांचा प्रश्न सोडवण्यासाठी स्थानिक प्रशासन, शेतकरी आणि वन्यजीव तज्ज्ञांनी एकत्रितपणे काम करणे आवश्यक आहे. जंगलातील नैसर्गिक अधिवास पुनर्स्थापित करणे, माकडांसाठी अन्नसाठा निर्माण करणे आणि शेतकऱ्यांना आधुनिक संरक्षण तंत्रज्ञान पुरवणे यामुळे हा प्रश्न सुटू शकतो. तसेच, स्थानिकांना पर्यावरण शिक्षण देणेही महत्त्वाचे आहे. निष्कर्ष कोकणातील लाल माकडांची वाढती संख्या शेतकऱ्यांसाठी आणि पर्यावरणासाठी धोकादायक ठरत आहे. या समस्येवर तातडीने उपाययोजना केल्या नाहीत, तर शेती आणि जैवविविधता यांच्यावर दीर्घकालीन परिणाम होऊ शकतात. स्थानिक समुदाय आणि प्रशासन यांनी एकत्र येऊन शाश्वत उपाय शोधणे ही काळाची गरज आहे.