konkandhara.com

लेख

हे पुरुषा, बरं झालं तुला मोठे स्तन नाहीत!

लेखीका : लक्ष्मी यादव समाजातील स्त्री-पुरुषांवरील दुहेरी निकष, शरीरावरून होणारी थट्टा आणि महिलांना सहन करावा लागणारा मानसिक त्रास यावर आधारित हा लेख तुम्हाला नवा दृष्टिकोन देईल. तुला असतेच जर मोठे स्तनतर तुलाही तुझ्या कपड्यांवरून दिसणाऱ्यास्तनांच्या आकाराची चर्चा करणाऱ्यातुझ्याच देशबांधवांची शरम वाटली असतीतुझ्या कपड्यातून त्यांनी तुझं शरीरआरपार नग्न करून पाहिलंहे ऐकून तुझ्या अंगावर घृणेचे शहारे उमटले असते तू असतास स्त्री तरतुझ्या स्तनांच्या अब्रूचं मोलतू कोण आहेस यावरून ठरवलं गेलं असतंवेश्येचे स्तन दिसले तरच किंमतमुस्लीमचे दिसले तर हराम आहेमातंग बाईचे तर आधीच बदनाम आहेनाचणारणीचे टंच हवेतबायकोचे इतर पुरुषाला दिसू नयेतमंत्र्यांसंत्र्याच्या पत्नीचे स्तन तर फारच मौल्यवानलोकांना दिसले तर मंत्र्याचीच अब्रु जाणारतुला तुझी बायको सांभाळता येत नसेलतर जीव दे असं लोक म्हणणारमग तुझ्या लक्षात आलं असतंपुरुषाच्या नजरेतील तुझं बाई म्हणूनचं मूल्य असतेच तुला मोठे स्तन पुरुषातर कुरवाळलं असतं त्यांना कित्येक पुरुषांनीतू घातलेल्या अंगभर कपड्यांमधूनसुद्धाधक्का दिला असता तुलाही गर्दीतकुणा अनोळखी पुरूषानंनेमका स्तनांना त्यांचा स्पर्श होईल असाआणि हसला असता तुझ्याकड पाहून तोअगदीच निर्विकार बेफिकीर तुलाही वाटली असती तुझ्या स्तनांची लाजउड्या मारताना चालतानात्याची टोकांनी बिचाऱ्या पुरुषांच्या नजरा चाळवू नये म्हणून तूही घातल्या असत्या पॅडेड ब्राखांदे तुटेपर्यंततूही धरला असतास स्वतःचा गळा आवळूनखाली वाकतानातूही प्रयत्न केले असतेस रात्रंदिनतुझे स्तन कुणा पुरुषाच्या नजरेस पडू नयेत यासाठीतुझ्या नितंबांच्या आकारानं तेसंकोचले जातातपुरुषांनी बनवलेली धर्म संस्कृती भ्रष्ट होऊ नयेम्हणूनम्हणून झाकत बसला असतास घोळदार कपड्यातस्वतःचं नॉर्मल शरीर तुझ्या स्तनांना सावरणारी ब्रापुरुष पाहतील या भीतीनंतू उन्हात सुकत घातली नसतीतुझ्या अंडरगारमेंटसारखी गल्लीत तुला एकट्याला पाहून आलं असतं कुणीतरी मागूनझडप घालून चुरगाळंलं असत तुझ्या स्तनांनाआणि पसार झालं असतं क्षणार्धातया धक्क्यातून तू कधीच सावरला नसतातुला ती गल्ली आणि तुझे दुखरे स्तन रोज आठवत राहिली असते तू ऊसाच्या फडात गवत काढत असतानातुझ्या स्तनांवर लक्ष ठेवून असणाऱ्याशेजारच्या बांधावरच्या एखाद्या दादानंसाधला असता डावतुला काही कळण्याआधीतुला ढेकळात लोळवूनतो बिनदिक्कतपणे निघूनही गेला असता तू रस्त्यावरून बायकोला घेऊन जातानाचार पुरुष जमले असतेहातात कॅमेरे घेऊनचारी बाजूंनी खेचले असते तुझे स्तनमन भरेेस्तोवर निदयीपणेतू जीव मुठीत धरून पळून गेला असतासपुन्हा कधीही त्या वाटेवर न येण्यासाठी आले असते बार वेश्यालयातमोठ्या स्तनांचे असंख्य शौकीनओरबाडलं असतं तुझ्या स्तनांना दारू पिण्याच्याकागदी नोटांच्या बदल्याततुझं माणूसपण मरताना पाहूनडोळे मारले असते त्यांनी आनंदानं चित्कारत रोज रात्री रस्त्याच्या कडेला दिव्याखालीतुझ्या वाढवलेल्या स्तनांचा आकार दाखवत तूही उभी असतासपुरुषांनी हातांनी चाचपून आकाराची खात्री करतमोजले असते तुझ्यासोबतच्या मैथुनाचे दाम कुणीतरी उरावर बसतं आहे म्हणूनतूही दचकून उठला असतास रेबेहिशेबी रात्री बेरात्रीतूही खाल्ल्या असत्या गोळ्याअन मारले असते खेटेडिप्रेशनच्या गोळ्यांसाठी डॉक्टरकडे तुलाही भीती वाटली असतीप्रत्येक गल्ली बोळाचीऊसाच्या फडाचीदेवळाचीपुरुषांचीतू जपत राहिला असतास स्वतःला सीता बनूनदेत राहिला असतास अग्निपरीक्षापुरुष मात्र नागवत राहिले असतेतुला भर दरबारातमग श्रीकृष्णाच्या साडीनेही वाचवली नसती तुझी आब्रुअशावेळी सगळेच पुरुष दुःशासन झाले असते! हे पुरुषा,एक गोष्ट नीट ऐकतू बाई झाला असतास किंवा तुला मोठे स्तन असतेतर तुझ्या स्तनांवर पुरुषांनीच झडप घातली असतीबाईनं नाही!बाईला कुणाचे स्तन किती मोठेकुण्या बाई पुरुषानं काय कपडे घातलेकी न घातलेयानं काहीही फरक पडत नाही! बरं झालं पुरुषा,तुला मोठे स्तन नाहीतहेही बरंच झालं पुरुषातू स्त्री म्हणून जन्मला नाहीस!वाचलास! पण आता तू एक गोष्ट करू शकतो का बघतुला बाईसारखे मोठे स्तन असते तरअसा विचार करूनबाईच्या मोठ्या स्तनाचे भोग समजून घे बाईला वाटू नये स्तनांचं ओझंबाई असल्याचा होऊ नये पश्चात्तापतुझ्या निर्मळ नजरेनंकरशील का आश्वस्त बाईलादेशील तुझी साथफक्त माणूस म्हणून?जमेल एवढं?जमव.तोवर मी चालत राहीनस्वतः निवडलेल्या वाटेवरूनएकटीच. बिनधास्त! लेखिका लिंग, लैंगिकता, संवाद, मानवी हक्क व महिलांचे हक्क या विषयांवर त्या कार्यरत आहेत.

हे पुरुषा, बरं झालं तुला मोठे स्तन नाहीत! Read More »

ऑनलाइन शिक्षणाचा भारतीय शिक्षण व्यवस्थेत प्रभाव

लेखक – प्रा.संतोष किरण माने गेल्या काही वर्षांत ऑनलाइन शिक्षणाची वाढ अत्यंत वेगाने झाली आहे. कोविड-१९ महामारीने शाळा-महाविद्यालय बंद झाल्यामुळे विद्यार्थ्यांना घरबसल्या शिक्षण घेण्याची गरज भासली. डिजिटल शिक्षणाने पारंपरिक शिक्षणाची सीमारेषा ओलांडली आणि दूरदराजच्या भागातील विद्यार्थ्यांनाही दर्जेदार शिक्षण मिळण्याची संधी निर्माण केली. आता ई-लर्निंग, व्हिडिओ लेक्चर, वेबिनार आणि अॅप्सद्वारे शिकणे ही सामान्य प्रक्रिया बनली आहे. ऑनलाइन शिक्षणाच्या भारतातील वाढीमागे अनेक घटक आहेत. ऑनलाइन शिक्षणाने शिक्षणात समावेश, डिजिटल साक्षरता आणि तंत्रज्ञानाच्या वापरास चालना दिली आहे. त्यामुळे विद्यार्थ्यांचा आत्मविश्वास वाढला असून शिक्षणाचे स्वरूप अधिक गतिशील झाले आहे. सकारात्मक बाजू: नकारात्मक बाजू: ऑनलाइन शिक्षण ही भारतीय शिक्षण व्यवस्थेत भविष्याची दिशा ठरत आहे. ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांसाठी तंत्रज्ञानाच्या प्रवेशाची सोय करणे, शिक्षकांना प्रशिक्षण देणे आणि मिश्रित शिक्षण पद्धती अंगिकारणे ही पुढील महत्त्वाची पावले आहेत. योग्य नियोजनासह हे शिक्षण सर्वसमावेशक, गुणवत्तापूर्ण आणि टिकाऊ ठरू शकते.

ऑनलाइन शिक्षणाचा भारतीय शिक्षण व्यवस्थेत प्रभाव Read More »

पावसातलं गाव – आठवणींच्या ओल्या छटा

लेखक – नीलिमा सरपोतदार, मंडणगड पाऊस आला की मनात दडलेली गावीची आठवण नकळत जागी होते. अंगणातले चिखलाचे डबके, ओल्या मातीतून दरवळणारा सुगंध आणि विहिरीतून भरलेला ओसंडता पाणी – हे सगळं एकत्र आलं की मनाला अपरंपार समाधान लाभतं. पावसातलं गाव हे केवळ निसर्गचित्र नाही, तर बालपणाचा श्वास आहे. मला अजूनही आठवतं, पहिल्या पावसाच्या सरी अंगणावर कोसळल्या की सगळं गाव आनंदून जायचं. लहान मुलं डबक्यांत उड्या मारायची, शेतकरी पेरणीसाठी बैलजोडी तयार करायचे, आणि स्त्रिया अंगणात रांगोळ्या काढून पावसाला स्वागत करायच्या. घराच्या छपरावरून टपटपणारे पाणी ही एक वेगळीच गाणी म्हणायचं. त्यात एक सुर होता, एक ताल होता – जणू आकाशच आपल्याशी बोलतंय असं वाटायचं. गावच्या रस्त्यावरून चालताना चिखल शूजला चिकटून राहायचा, पण त्यातही एक वेगळीच गोडी होती. खेड्यातल्या मातीला ओलावा आला की तिचा दरवळ सर्वांगातून भरून टाकतो. हा वास शहरातल्या सिमेंटच्या जंगलात कधीच मिळत नाही. पावसाळ्यात गाव म्हणजे एका रंगपंचमीसारखं भासतं – हिरवं मळभ, निळं आभाळ, लाल माती, पांढऱ्या धुक्याची शाल, आणि डोंगरातून वाहणाऱ्या झऱ्यांची चांदी. आमच्या घराशेजारी एक जुना आंब्याचा झाड होता. पावसात त्याची पानं आणखी हिरवीगार दिसायची. त्यावरून टिप टिप पडणाऱ्या थेंबांमध्ये लहानपणी आम्ही स्पर्धा करायचो – कोण जास्त थेंब हातात पकडतो ते पाहण्यासाठी. आई मात्र अंगणातली शेवाळं काढत, नाहीतर कोणी घसरून पडेल म्हणून ओरडायची. संध्याकाळी, जेव्हा वीज जायची, तेव्हा कंदिलाच्या प्रकाशात बसून आजोबा गोष्टी सांगायचे. बाहेर पावसाचं गाणं, आत गोष्टींचं जग – हा अनुभव आयुष्यभर विसरणं शक्यच नाही. शेतांमध्ये तर एक वेगळीच धामधूम असायची. बैलजोडी नांगर ओढत असे, पाऊस अंगावर झेलत शेतकरी बी-बियाणं टाकत. त्यांचा तो विश्वास, की “पाऊस देव आहे”, हृदयाला भिडणारा होता. पावसात भिजलेली पेरणी म्हणजे जणू जीवनाची नवी सुरुवात. गावकऱ्यांचं आयुष्य पावसाने बांधलेलं असलं तरी त्यातूनच आनंदाचं बीज उगवतं. जत्रा, पोळा, नागपंचमी – या सगळ्या सणांची खरी रंगत पावसाळ्यातच अनुभवायला मिळते. कधी पावसाने दंगा केला तरी गावकरी त्यात हसतात, गाणी म्हणतात, आणि जीवन जगण्याची उर्मी जपतात. पावसातलं गाव ही केवळ आठवण नाही, तर आयुष्यभर जपलेली एक मौल्यवान शिदोरी आहे. शहरात राहूनही जेव्हा पावसाच्या थेंबांचा आवाज कानात येतो, तेव्हा मन नकळत त्या ओल्या मातीच्या गंधाकडे धाव घेतं. गावातल्या पावसाने शिकवलं – आनंद शोधायला फार काही लागत नाही; तो निसर्गाच्या प्रत्येक थेंबात दडलाय.

पावसातलं गाव – आठवणींच्या ओल्या छटा Read More »

कोकणातील दशावतार नाट्यकला – परंपरा आणि आजचं महत्त्व

लेखक – वैशाली पाटील , रोहा रायगड भारतीय संस्कृतीतील लोकनाट्य परंपरा ही समाजाच्या जीवनाशी घट्ट जोडलेली आहे. त्यात कोकणातील दशावतार नाट्यकला ही विशेष ठरते. भगवान विष्णूंच्या दहा अवतारांवर आधारित ही लोकनाट्यकला केवळ धार्मिक नसून सामाजिक संदेश देणारी, मनोरंजन करणारी आणि लोकांना एकत्र बांधणारी कला म्हणून ओळखली जाते. गावोगावी सण-उत्सवांच्या वेळी रंगणाऱ्या या नाट्यप्रकारातून कोकणच्या संस्कृतीचं वैभव प्रकट होतं. दशावतार नाट्यकलाचा उगम शेकडो वर्षांपूर्वी झाल्याचं मानलं जातं. कोकणातील गावोगावी मंदिरांच्या जत्रांमध्ये धार्मिक कार्यक्रमांसोबत नाटकं खेळली जात. त्यातूनच दशावतार या नाट्यप्रकाराचा जन्म झाला. यात भगवान विष्णूंच्या मत्स्य, कूर्म, वराह, नरसिंह ते कल्कि या दहा अवतारांची कथा लोकभाषेत सांगितली जाते. सुरुवातीला फक्त धार्मिक आख्यायिका मांडल्या जात, पण नंतर यात सामाजिक विषय, विनोद आणि स्थानिक बोली भाषेचा समावेश झाला. त्यामुळे ही कला लोकांना अधिक जवळची वाटू लागली. दशावतार नाट्य ही लोकनाट्य परंपरेतील सर्वाधिक लोकप्रिय कला आहे. त्याच्या मांडणीत काही वैशिष्ट्यपूर्ण बाबी आढळतात. दशावतार नाट्यकलामध्ये शतकानुशतकं लोककलावंतांनी आपलं योगदान दिलं. त्यामुळे ही कला आजही कोकणच्या गावागावात जिवंत आहे. आजच्या काळातही दशावतार नाट्य आपलं महत्त्व टिकवून आहे. ग्रामीण भागातल्या जत्रा, उत्सव आणि सांस्कृतिक मेळाव्यात ही कला नक्की सादर केली जाते. डिजिटल मनोरंजनाच्या युगातही गावकरी रात्रीभर या नाटकांचा आनंद घेतात. काही सांस्कृतिक मंडळं ही कला शहरांपर्यंत पोचवत आहेत. शाळा-महाविद्यालयांतून लोकनाट्यावरील अभ्यासक्रमांमुळे नव्या पिढीला या परंपरेची जाणीव होते आहे. त्यामुळे ही कला केवळ ऐतिहासिक वारसा नसून आजच्या सांस्कृतिक ओळखीचा अविभाज्य भाग ठरते आहे. दशावतार नाट्यकला ही कोकणच्या सांस्कृतिक आत्म्याचा आरसा आहे. यातून धार्मिकता, सामाजिकता आणि लोकजीवनाचं रंगतदार चित्रण घडतं. या कलापरंपरेचं जतन केल्यास भविष्यातील पिढ्यांना भारतीय लोकसंस्कृतीचा अमूल्य ठेवा अनुभवता येईल.

कोकणातील दशावतार नाट्यकला – परंपरा आणि आजचं महत्त्व Read More »

भारतातील डिजिटल पेमेंट्स क्रांती – अर्थव्यवस्थेला नवा वेग

भारतामध्ये मागील काही वर्षांत डिजिटल पेमेंट्समध्ये मोठ्या प्रमाणावर वाढ झाली आहे. नोटाबंदीपासून सुरू झालेली कॅशलेस अर्थव्यवस्थेची वाटचाल आता युपीआय, वॉलेट्स आणि फिनटेक स्टार्टअप्समुळे सर्वसामान्यांच्या दैनंदिन जीवनाचा भाग झाली आहे. या बदलामुळे अर्थव्यवस्थेची गती, पारदर्शकता आणि वित्तीय समावेशनात लक्षणीय प्रगती झाली आहे. आज भारतात दररोज अब्जावधी रुपयांची व्यवहार डिजिटल माध्यमातून होत आहेत. नॅशनल पेमेंट्स कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (NPCI) च्या आकडेवारीनुसार 2025 मध्ये दर महिन्याला १५ अब्जांहून अधिक UPI व्यवहार होत आहेत. ग्रामीण भागातसुद्धा मोबाईल बँकिंग आणि QR कोड पेमेंट्स लोकप्रिय झाले आहेत. सरकारच्या “डिजिटल इंडिया” उपक्रमामुळे लहान दुकानदार, शेतकरी आणि रिक्षा चालकसुद्धा कॅशऐवजी QR स्कॅनद्वारे पैसे स्वीकारत आहेत. यामुळे औपचारिक अर्थव्यवस्थेत अधिक लोकांचा समावेश होत आहे. भारतातील डिजिटल पेमेंट्स क्रांती अनेक पातळ्यांवर सकारात्मक बदल घडवते आहे. सध्या भारत चीन आणि अमेरिकेनंतर डिजिटल पेमेंट्समध्ये मोठा बाजार ठरला आहे. सरकारचे नियमन, बँकिंग क्षेत्रातील सुधारणा आणि फिनटेक स्टार्टअप्सची झेप या तिन्हींच्या संगमामुळे हा बदल वेगाने घडतो आहे. पुढील काही वर्षांत भारतात डिजिटल पेमेंट्सचे प्रमाण आणखी वाढेल. कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI), ब्लॉकचेन आणि बायोमेट्रिक ऑथेंटिकेशनमुळे सुरक्षा आणि विश्वासार्हता सुधारेल. सरकारच्या “स्मार्ट सिटी” आणि “डिजिटल इंडिया” उपक्रमांमुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्था सुद्धा डिजिटल होण्याची शक्यता आहे. मात्र सायबर सुरक्षा आणि डेटा प्रायव्हसी हे मोठे धोके राहतील. योग्य पायाभूत सुविधा आणि डिजिटल साक्षरता वाढवली तर भारत खऱ्या अर्थाने कॅशलेस अर्थव्यवस्थेकडे वाटचाल करू शकेल. डिजिटल पेमेंट्स ही केवळ तांत्रिक सुविधा नाही तर भारताच्या अर्थकारणाचा पाया बदलणारी क्रांती आहे. यातून पारदर्शकता, गती आणि सर्वसमावेशक अर्थव्यवस्था निर्माण होऊ शकते. मात्र सुरक्षा आणि डिजिटल शिक्षणावर भर दिल्यासच हा बदल टिकाऊ ठरेल.

भारतातील डिजिटल पेमेंट्स क्रांती – अर्थव्यवस्थेला नवा वेग Read More »

कोकणातील मातीचे गड: हरवलेली स्थापत्यकला

Written By : नीलिमा उमेश वागचोर दापोलीतील मातीच्या गडांचा शोध येथील मातीच्या गडांचा शोध स्थानिक इतिहासकारांनी घेतला आहे. या प्राचीन स्थापत्यकलेचे संवर्धन कोकणाच्या सांस्कृतिक वारशाला पुन्हा जिवंत करू शकते. पार्श्वभूमी कोकणातील रत्नागिरी जिल्ह्यातील दापोली तालुक्यात मातीने बांधलेल्या गडांचे अवशेष आढळले आहेत, जे 17व्या आणि 18व्या शतकातील स्थानिक स्थापत्यकलेची साक्ष देतात. हे गड स्थानिकांनी संरक्षण आणि सामुदायिक कार्यांसाठी बांधले होते, ज्यात माती, दगड आणि लाकडाचा वापर केला गेला. संशोधकांच्या मते, हे गड मराठा साम्राज्याच्या काळात स्थानिक सरदारांनी बांधले असावेत, आणि त्यांचे तंत्रज्ञान कोकणाच्या हवामानाशी सुसंगत होते. मात्र, काळाच्या ओघात आणि देखभालीच्या अभावामुळे हे गड नष्ट होत आहेत. संशोधन आणि शोध स्थानिक इतिहासकार आणि पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांनी दापोलीतील तीन गावांमध्ये अशा मातीच्या गडांचे अवशेष शोधले आहेत. यापैकी एक गड, खांदाळा गावातील, सुमारे 300 वर्षे जुना असल्याचा अंदाज आहे. या गडांची रचना साधी पण मजबूत होती, ज्यात मातीच्या भिंती आणि लाकडी प्रवेशद्वारांचा समावेश होता. “हे गड कोकणातील स्थानिक समुदायांच्या बांधकाम कौशल्याचे उदाहरण आहेत,” असे इतिहासकार प्रा. रमेश जोशी यांनी सांगितले. संशोधनात असेही आढळले की, या गडांचा उपयोग शत्रूंपासून संरक्षण आणि पाणी साठवणुकीसाठी होत असे. स्थानिकांचा सहभाग दापोलीतील स्थानिकांनी या गडांच्या संवर्धनासाठी पुढाकार घेतला आहे. खांदाळा गावातील तरुणांनी स्वयंसेवी गट स्थापन करून गडांच्या साफसफाई आणि दस्तऐवजीकरणाचे काम सुरू केले आहे. स्थानिक शाळांमध्येही विद्यार्थ्यांना या गडांचे ऐतिहासिक महत्त्व समजावून सांगण्यासाठी कार्यशाळा आयोजित केल्या जात आहेत. “आम्हाला आमचा वारसा जपायचा आहे,” असे खांदाळा येथील स्वयंसेवक सागर पाटील यांनी सांगितले. संवर्धनाचे प्रयत्न रत्नागिरी जिल्हा प्रशासन आणि पुरातत्त्व विभागाने या गडांच्या पुनरुज्जनासाठी एक प्रकल्प प्रस्तावित केला आहे. यामध्ये गडांच्या भिंतींचे पुनर्बांधकाम, पर्यटकांसाठी माहिती फलक आणि स्थानिक मार्गदर्शकांची नियुक्ती यांचा समावेश आहे. “या गडांचे संवर्धन केल्यास कोकणातील पर्यटनाला चालना मिळेल,” असे पुरातत्त्व विभागाचे अधिकारी सुनील पवार यांनी नमूद केले. काही गडांजवळ पाण्याच्या टाक्या आणि बावडीही सापडल्या आहेत, ज्यांचा उपयोग पर्यावरणीय शिक्षणासाठी होऊ शकतो. आव्हाने मातीच्या गडांचे संवर्धन करण्यात अनेक अडचणी आहेत. पावसाळी हवामान आणि मातीची झीज यामुळे गडांचे नुकसान होत आहे. याशिवाय, निधीचा अभाव आणि स्थानिकांमध्ये जागरूकतेची कमतरता हेही मोठे अडथळे आहेत. “संवर्धनासाठी स्थानिक आणि सरकारी यंत्रणांनी एकत्र येणे गरजेचे आहे,” असे प्रा. जोशी यांनी सुचवले. भविष्यातील दिशा मातीच्या गडांचे संवर्धन केल्यास कोकणातील पर्यटन आणि स्थानिक इतिहासाला नवसंजीवनी मिळू शकते. यासाठी डिजिटल दस्तऐवजीकरण, स्थानिक मार्गदर्शकांचे प्रशिक्षण आणि पर्यटकांसाठी “हेरिटेज वॉक” आयोजित करणे यांसारख्या योजना प्रस्तावित आहेत. तसेच, शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये या गडांचा इतिहास शिकवला जाऊ शकतो, ज्यामुळे तरुण पिढीला आपल्या वारशाची जाणीव होईल. निष्कर्ष कोकणातील मातीचे गड हे केवळ स्थापत्यकलेचे नमुने नसून, स्थानिक समुदायांच्या बुद्धिमत्तेचा आणि सांस्कृतिक वारशाचा पुरावा आहेत. त्यांचे संवर्धन केल्यास कोकणाचा इतिहास आणि पर्यटनाला नवे आयाम मिळतील. स्थानिक, प्रशासन आणि संशोधक यांनी एकत्र येऊन हा वारसा जपणे ही काळाची गरज आहे.

कोकणातील मातीचे गड: हरवलेली स्थापत्यकला Read More »

कोकणातील औषधी वनस्पती: हरवत चाललेला खजिना

सिंधुदुर्गातील औषधी वनस्पतींच्या संवर्धनासाठी स्थानिकांचे नवे प्रयत्न सिंधुदुर्गातील जंगलांमध्ये आढळणाऱ्या 50 हून अधिक औषधी वनस्पतींचा शोध स्थानिक संशोधकांनी घेतला आहे. या वनस्पती पारंपरिक उपचारांसाठी वापरल्या जातात, पण त्या लुप्त होण्याच्या मार्गावर आहेत. पार्श्वभूमी कोकणातील घनदाट जंगलांमध्ये हिरडा, बेहडा, शिकाकाई आणि अर्जुन यांसारख्या औषधी वनस्पतींचा खजिना आहे. या वनस्पतींचा उपयोग स्थानिक वैद्य आणि आदिवासी समुदाय वर्षानुवर्षे त्वचारोग, पचनविकार आणि हृदयविकारांसारख्या आजारांवर उपचारांसाठी करत आहेत. मात्र, जंगलतोड, शहरीकरण आणि आधुनिक औषधांच्या वाढत्या वापरामुळे या वनस्पती दुर्मीळ होत चालल्या आहेत. सिंधुदुर्गातील वनविभाग आणि स्थानिक संशोधकांनी केलेल्या सर्वेक्षणात असे आढळले की, गेल्या दोन दशकांत या वनस्पतींच्या 30% प्रजातींची संख्या लक्षणीयरीत्या कमी झाली आहे. संशोधन आणि शोध सिंधुदुर्गातील कणकवली आणि मालवण तालुक्यांमध्ये स्थानिक संशोधकांनी 50 हून अधिक औषधी वनस्पतींची यादी तयार केली आहे. यामध्ये काही दुर्मीळ प्रजातींचा समावेश आहे, जसे की “कडुनिंब” आणि “सर्पगंधा,” ज्यांचा उपयोग उच्च रक्तदाब आणि तणावावर उपचारांसाठी होतो. या सर्वेक्षणात स्थानिक आदिवासी समुदायांचा सहभाग महत्त्वाचा ठरला आहे, ज्यांनी या वनस्पतींच्या पारंपरिक वापराविषयी माहिती दिली. “या वनस्पती कोकणातील पारंपरिक वैद्यकशास्त्राचा आधार आहेत. त्यांचे संवर्धन करणे म्हणजे आपला सांस्कृतिक वारसा जपणे होय,” असे वनस्पतिशास्त्रज्ञ डॉ. स्मिता पाटील यांनी सांगितले. संवर्धनाचे प्रयत्न वनविभाग आणि स्थानिक स्वयंसेवी संस्थांनी या औषधी वनस्पतींच्या संवर्धनासाठी एक प्रकल्प सुरू केला आहे. यामध्ये वनस्पतींच्या बिया गोळा करणे, त्यांची लागवड करणे आणि स्थानिकांना याबाबत प्रशिक्षण देणे यांचा समावेश आहे. मालवण येथील एका गावात “औषधी वनस्पती उद्यान” स्थापन करण्यात आले आहे, जिथे 20 प्रजातींची लागवड सुरू आहे. स्थानिक शाळांमध्येही विद्यार्थ्यांना या वनस्पतींचे महत्त्व समजावून सांगण्यासाठी कार्यशाळा आयोजित केल्या जात आहेत. आव्हाने या संवर्धन प्रकल्पासमोर अनेक अडचणी आहेत. जंगलतोड आणि खाणकामामुळे वनस्पतींचे नैसर्गिक अधिवास नष्ट होत आहेत. याशिवाय, तरुण पिढीमध्ये पारंपरिक वैद्यकशास्त्राविषयी जागरूकतेचा अभाव आहे. “आमच्या गावात आता फार कमी लोक या वनस्पतींचा वापर करतात. आधुनिक औषधांना जास्त मागणी आहे,” असे कणकवली येथील वैद्य रघुनाथ सावंत यांनी सांगितले. भविष्यातील योजना संशोधक आणि स्थानिक प्रशासनाने या वनस्पतींच्या संवर्धनासाठी दीर्घकालीन योजना आखल्या आहेत. यामध्ये औषधी वनस्पतींची माहिती डिजिटल स्वरूपात जतन करणे, स्थानिक बाजारपेठेत त्यांच्या उत्पादनांना प्रोत्साहन देणे आणि पर्यटनाला चालना देण्यासाठी “हर्बल टूर” सुरू करणे यांचा समावेश आहे. “या वनस्पतींचा उपयोग आयुर्वेदिक औषध उद्योगातही होऊ शकतो,” असे वनविभागाचे अधिकारी संजय पवार यांनी नमूद केले. निष्कर्ष कोकणातील औषधी वनस्पतींचे संवर्धन केवळ पर्यावरणासाठीच नव्हे, तर स्थानिक सांस्कृतिक आणि वैद्यकीय वारशासाठीही महत्त्वाचे आहे. स्थानिक समुदाय, प्रशासन आणि संशोधक यांनी एकत्र येऊन हा खजिना जपला तर कोकणाला त्याचा दीर्घकालीन फायदा होईल.

कोकणातील औषधी वनस्पती: हरवत चाललेला खजिना Read More »