आंतरराष्ट्रीय

अमेरिकेतील H-1B व्हिसा हा जगातील सर्वाधिक मागणी असलेला कामगार व्हिसा प्रकार आहे. विशेषतः भारतातील आयटी आणि तांत्रिक क्षेत्रातील व्यावसायिकांसाठी तो अमेरिकन स्वप्न गाठण्याचा प्रमुख मार्ग ठरला आहे. पण राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी नुकताच घेतलेला निर्णय—ज्याअंतर्गत H-1B अर्जासाठी तब्बल $100,000 म्हणजे जवळपास ₹88 लाख रुपये शुल्क आकारले जाणार आहे—तो या व्यवस्थेत आमूलाग्र बदल घडवणारा ठरू शकतो. ऐतिहासिक पार्श्वभूमी गेल्या काही दशकांत H-1B व्हिसावर सर्वाधिक फायदा भारतीय व्यावसायिकांना झाला आहे. 2024 या आर्थिक वर्षात एकूण सुमारे ४ लाख H-1B अर्ज मंजूर झाले, त्यापैकी तब्बल ७३ टक्के अर्ज भारतात जन्मलेल्या व्यावसायिकांच्या नावावर गेले. इतकंच नव्हे तर या अर्जांमध्ये जवळपास ३५ टक्के हे नवीन अर्ज होते तर उर्वरित ६५ टक्के हे नूतनीकरण किंवा बदलासाठीचे अर्ज होते. या सर्व कामगारांचे सरासरी वार्षिक वेतन सुमारे १ लाख ८ हजार डॉलर्स इतके आहे, जे सर्वसाधारण अमेरिकन कामगारांच्या वेतनापेक्षा बरेच जास्त आहे. यावरून अमेरिकेची तंत्रज्ञान अर्थव्यवस्था भारतीय कुशल मनुष्यबळावर किती अवलंबून आहे हे स्पष्ट होते. $100,000 शुल्काचा परिणाम या नव्या प्रोक्लेमेशननुसार २१ सप्टेंबर २०२५ पासून प्रत्येक अर्जासाठी १ लाख डॉलर्स शुल्क द्यावे लागेल. ही रक्कम केवळ मोठ्या कंपन्यांसाठी परवडणारी असली तरी मध्यम व लहान उद्योगांसाठी ती अक्षरशः असह्य ठरू शकते. जर हे शुल्क फक्त नवीन अर्जांवर लागू झाले तरी २०२४ मध्ये सुमारे १.४ लाख अर्ज झाले होते; म्हणजे सरकारला सरळ १४ अब्ज डॉलर्स महसूल मिळू शकतो. पण जर ते नूतनीकरणावरही लागू झाले तर जवळपास ४ लाख अर्जांमुळे हा आकडा ४० अब्ज डॉलर्सपर्यंत जाऊ शकतो. महसूलाच्या दृष्टीने हे प्रचंड मोठं पाऊल असलं तरी त्याचे दुष्परिणाम अधिक गंभीर असतील. आर्थिक व औद्योगिक परिणाम कंपन्यांना एका कामगारासाठी एवढा खर्च करावा लागल्यामुळे भरती प्रक्रिया ठप्प होण्याची शक्यता आहे. स्टार्टअप्स किंवा मध्यम आकाराच्या टेक कंपन्या परदेशी कुशल कामगारांना घेण्याऐवजी स्थानिक, तुलनेने कमी कुशल कामगारांवर अवलंबून राहतील. परिणामी, कामगारांचा दर्जा घसरू शकतो, उत्पादकता व नवकल्पना मर्यादित होऊ शकतात. तसेच, व्हिसा नूतनीकरण इतकं महाग झाल्यानं कामगार नोकरी बदलण्याचं टाळतील. यामुळे कामगारांच्या वेतनवाढीवर परिणाम होईल आणि संपूर्ण नोकरी बाजारात स्थिरता येईल. राजकीय आणि कायदेशीर परिमाण हा निर्णय ट्रम्प यांच्या “America First” अजेंड्याशी सुसंगत आहे. रिपब्लिकन मतदारांना स्थानिक नोकऱ्यांचं रक्षण झाल्याचा संदेश दिला जाईल. पण सिलिकॉन व्हॅलीमधील Google, Microsoft, Meta सारख्या तंत्रज्ञान कंपन्यांना skilled manpower मिळवण्यात मोठी अडचण येईल. त्यामुळे अमेरिकेतील मोठ्या उद्योगांनी या निर्णयाविरोधात कायदेशीर मार्ग अवलंबण्याची शक्यता आहे. काँग्रेसकडूनही दबाव येऊ शकतो कारण इतक्या मोठ्या शुल्कवाढीवर घटनात्मक अधिकारांबाबत प्रश्नचिन्ह उपस्थित होऊ शकतात. भारतावर परिणाम भारतातून अमेरिकेत जाणाऱ्या कुशल कामगारांच्या संधींवर तातडीने मर्यादा येतील. आयटी कंपन्या ज्या मोठ्या प्रमाणावर अमेरिकन प्रकल्पांवर अवलंबून आहेत त्यांना हा मोठा आर्थिक धक्का बसेल. भारतीय सरकारसाठी हा मुद्दा केवळ आर्थिक नाही तर राजनैतिकही ठरेल. अमेरिकेसोबतच्या व्यापार चर्चा आणि तांत्रिक भागीदारी यावर या निर्णयाचा विपरीत परिणाम होण्याची शक्यता आहे. अमेरिकेत राहणाऱ्या भारतीय वंशीय समुदाय आणि लॉबिंग गटांकडून या धोरणाविरोधात दबाव येऊ शकतो. जागतिक संदर्भ अमेरिकेने आपली स्थलांतर धोरणं कठोर केली तर कॅनडा, ऑस्ट्रेलिया आणि युरोपियन देशांसाठी ही सुवर्णसंधी ठरू शकते. ते देश कुशल कामगारांना आकर्षित करून स्वतःची अर्थव्यवस्था बळकट करतील. उलट अमेरिकेची “immigrant-friendly” प्रतिमा धोक्यात येईल. तंत्रज्ञानाच्या जागतिक स्पर्धेत—विशेषतः चीन आणि भारताविरुद्ध—अमेरिका स्वतःलाच मागे नेण्याचा धोका पत्करत आहे. भविष्यातील शक्यता पुढे तीन शक्यता आहेत. एक म्हणजे, हा निर्णय न्यायालयीन लढाईत टिकणार नाही आणि सहा ते बारा महिन्यांत स्थगित होईल. दुसरी शक्यता म्हणजे तो फक्त नवीन अर्जांवरच लागू राहील. तिसरी शक्यता म्हणजे हा धोरणात्मक बदल दीर्घकाळासाठी अमेरिकेच्या स्थलांतर व्यवस्थेचा भाग बनेल. निष्कर्ष H-1B व्हिसावर अवलंबून असलेल्या हजारो भारतीयांचा भविष्यकाळ सध्या अनिश्चित आहे. अमेरिकेला महसूलाच्या रूपाने काही अब्ज डॉलर्सचा फायदा होईल, पण त्याच्या मोबदल्यात तिला स्वतःच्या नवकल्पनाशक्ती आणि आर्थिक स्पर्धात्मकतेला तडजोड करावी लागेल. भारतासाठी हे संकट असूनही हीच संधी आहे की परदेशात जाणाऱ्या कुशल कामगारांचा “reverse brain drain” साधून देशातील तंत्रज्ञान व स्टार्टअप क्षेत्राला नवी चालना द्यावी.