पुस्तक समीक्षा

पुस्तकाचं नाव: द अ‍ॅनार्कीलेखक: विल्यम डॅलरिंपलप्रकाशक: ब्लूम्सबरी पब्लिशिंग (2019) प्रस्तावना (Hook) आपल्याला नेहमी शिकवलं गेलं की भारतावर इंग्रजांनी 1857 नंतर सत्ता प्रस्थापित केली. पण प्रश्न असा आहे की – एका व्यापारी कंपनीने, “ईस्ट इंडिया कंपनीने”, जगातील सर्वात मोठ्या साम्राज्यांपैकी एक असलेल्या मुघल साम्राज्यावर कसं वर्चस्व मिळवलं? या ऐतिहासिक आणि धक्कादायक प्रवासाची कहाणी म्हणजे The Anarchy. लेखक परिचय विल्यम डॅलरिंपल हे सुप्रसिद्ध ब्रिटिश इतिहासकार, लेखक व पत्रकार आहेत. भारतीय इतिहास, कला आणि संस्कृती यांचा सखोल अभ्यास करून त्यांनी अनेक प्रभावी पुस्तके लिहिली आहेत. White Mughals, Return of a King, City of Djinns ही त्यांची नामांकित साहित्यकृती आहेत. भारतीय इतिहासातील गुंतागुंतीच्या घटना सोप्या भाषेत आणि रोचक शैलीत मांडण्याचं त्यांचं वैशिष्ट्य आहे. पुस्तक परिचय (500 शब्द) The Anarchy: The East India Company, Corporate Violence, and the Pillage of an Empire हे पुस्तक 2019 मध्ये प्रकाशित झालं आणि लगेचच जगभर चर्चेत आलं. या ग्रंथात विल्यम डॅलरिंपल यांनी 1599 मध्ये स्थापन झालेल्या ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या जन्मापासून ते 1803 मध्ये दिल्लीच्या ताब्यापर्यंतच्या इतिहासाचा मागोवा घेतला आहे. हे पुस्तक केवळ ऐतिहासिक वर्णन नाही, तर जगातील पहिल्या बहुराष्ट्रीय कंपनीने कशा प्रकारे व्यापारी हेतूने भारतात प्रवेश केला आणि हळूहळू शस्त्रबळ, कारस्थानं आणि भ्रष्टाचार वापरून संपूर्ण साम्राज्यावर नियंत्रण मिळवलं, याचा थरारक प्रवास आहे. डॅलरिंपल यांनी दाखवलं आहे की – मुघल साम्राज्य त्या काळी विशाल असलं तरी अंतर्गत कलह, प्रादेशिक बंड, आणि आर्थिक गोंधळ यामुळे ते हळूहळू कमकुवत होत होतं. या परिस्थितीचा फायदा घेत ईस्ट इंडिया कंपनीने व्यापारी करार, फौज, मुत्सद्देगिरी आणि फितुरीच्या जोरावर सत्ता मिळवली. कंपनीच्या खाजगी सैन्याची ताकद प्रचंड वाढली – इतकी की ती त्या काळच्या अनेक युरोपीय राष्ट्रांच्या लष्करापेक्षा अधिक शक्तिशाली ठरली. प्लासीची लढाई (1757), बक्सरची लढाई (1764) यांसारख्या निर्णायक युद्धांनी कंपनीला बंगाल, बिहार, ओडिशा यासह प्रचंड संपत्ती व जमिनींचा अधिकार मिळवून दिला. लेखकाने कंपनीचं रूप “व्यापारी संस्था” नसून “कॉर्पोरेट राक्षस” असं दाखवलं आहे. केवळ नफा मिळवण्याच्या हव्यासापोटी कंपनीने देशातील आर्थिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक रचना उद्ध्वस्त केली. डॅलरिंपल यांच्या लिखाणाची ताकद म्हणजे ते केवळ युद्ध आणि राजकारणाची कहाणी सांगत नाहीत, तर त्या काळातील समाज, शेतकरी, कारागीर, व्यापारी, स्त्रिया यांचं जीवन कसं बदललं हेही उलगडून दाखवतात. वाचकाला इतिहास फक्त शासकांचा नाही तर सामान्य माणसांचा अनुभव म्हणून समजतो. पुस्तकाचं आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे आधुनिक कॉर्पोरेट जगाशी जोडलेलं भयंकर साम्य. ईस्ट इंडिया कंपनी ही जगातील पहिली “लिमिटेड लायबिलिटी कंपनी” होती. तिचे भागधारक लंडनमध्ये आरामात बसून भारतातल्या लुटीवर नफा कमावत होते. डॅलरिंपल यांनी या उदाहरणाद्वारे कॉर्पोरेट लालसेचे धोके दाखवले आहेत. इतिहास, राजकारण आणि अर्थशास्त्र यांचा सुंदर संगम या पुस्तकात दिसतो. रोमहर्षक कथनशैलीमुळे हे पुस्तक वाचकाला बांधून ठेवतं. कथासूत्र / आशयाचा संक्षेप ईस्ट इंडिया कंपनीचा जन्म व वाढ मुघल साम्राज्याचं हळूहळू होत जाणारं पतन प्रमुख लढाया व करार (प्लासी, बक्सर) कंपनीच्या सैन्याचं वर्चस्व भारतीय समाज व अर्थव्यवस्थेवर परिणाम ठळक वैशिष्ट्ये भाषा शैली: थरारक आणि सिनेमॅटिक. कथनाची ताकद: ऐतिहासिक तपशील वाचकाला रोमांचक प्रवास घडवतो. वेगळेपणा: ईस्ट इंडिया कंपनीला “कॉर्पोरेट साम्राज्य” म्हणून दाखवण्याचा अनोखा दृष्टिकोन. प्रभावी प्रसंग: प्लासीची लढाई आणि तिच्या परिणामांचं सविस्तर वर्णन. कमकुवत बाजू काही ठिकाणी लष्करी मोहिमा आणि राजकीय करारांवर जास्त भर दिल्याने सामान्य वाचकाला गुंतागुंतीचं वाटू शकतं. पुस्तकाचं परिमाण मोठं असल्याने (600+ पृष्ठे) धैर्यशील वाचकांचीच कसोटी पाहतं. समीक्षात्मक दृष्टिकोन The Anarchy हे फक्त इतिहासाचं पुस्तक नाही तर आधुनिक भांडवलशाहीचं आरसा आहे. कंपनीच्या अमर्याद लालसेने भारताची राजकीय व आर्थिक कणा मोडली, हे लेखकाने पुराव्यानिशी दाखवलं आहे. निष्कर्ष (Reader’s Takeaway) हे पुस्तक प्रत्येक भारतीयाने वाचायलाच हवं. ते आपल्याला सांगतं की इतिहास फक्त तलवारी आणि राजवटींचा नाही, तर “कॉर्पोरेट शक्ती” कशी एका देशाचं भविष्य बदलू शकते याचाही आहे.👉 “भारत कसा व्यापारी कंपनीच्या तावडीत सापडला – या सत्यकथेने आपण हादरून जाल.”

प्रस्तावना (Hook) आपल्याला नेहमी शिकवलं गेलं की भारतावर इंग्रजांनी 1857 नंतर सत्ता प्रस्थापित केली. पण प्रश्न असा आहे की – एका व्यापारी कंपनीने, “ईस्ट इंडिया कंपनीने”, जगातील सर्वात मोठ्या साम्राज्यांपैकी एक असलेल्या मुघल साम्राज्यावर कसं वर्चस्व मिळवलं? या ऐतिहासिक आणि धक्कादायक प्रवासाची कहाणी म्हणजे The Anarchy. लेखक परिचय विल्यम डॅलरिंपल हे सुप्रसिद्ध ब्रिटिश इतिहासकार, लेखक व पत्रकार आहेत. भारतीय इतिहास, कला आणि संस्कृती यांचा सखोल अभ्यास करून त्यांनी अनेक प्रभावी पुस्तके लिहिली आहेत. White Mughals, Return of a King, City of Djinns ही त्यांची नामांकित साहित्यकृती आहेत. भारतीय इतिहासातील गुंतागुंतीच्या घटना सोप्या भाषेत आणि रोचक शैलीत मांडण्याचं त्यांचं वैशिष्ट्य आहे. पुस्तक परिचय (500 शब्द) The Anarchy: The East India Company, Corporate Violence, and the Pillage of an Empire हे पुस्तक 2019 मध्ये प्रकाशित झालं आणि लगेचच जगभर चर्चेत आलं. या ग्रंथात विल्यम डॅलरिंपल यांनी 1599 मध्ये स्थापन झालेल्या ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या जन्मापासून ते 1803 मध्ये दिल्लीच्या ताब्यापर्यंतच्या इतिहासाचा मागोवा घेतला आहे. हे पुस्तक केवळ ऐतिहासिक वर्णन नाही, तर जगातील पहिल्या बहुराष्ट्रीय कंपनीने कशा प्रकारे व्यापारी हेतूने भारतात प्रवेश केला आणि हळूहळू शस्त्रबळ, कारस्थानं आणि भ्रष्टाचार वापरून संपूर्ण साम्राज्यावर नियंत्रण मिळवलं, याचा थरारक प्रवास आहे. डॅलरिंपल यांनी दाखवलं आहे की – मुघल साम्राज्य त्या काळी विशाल असलं तरी अंतर्गत कलह, प्रादेशिक बंड, आणि आर्थिक गोंधळ यामुळे ते हळूहळू कमकुवत होत होतं. या परिस्थितीचा फायदा घेत ईस्ट इंडिया कंपनीने व्यापारी करार, फौज, मुत्सद्देगिरी आणि फितुरीच्या जोरावर सत्ता मिळवली. कंपनीच्या खाजगी सैन्याची ताकद प्रचंड वाढली – इतकी की ती त्या काळच्या अनेक युरोपीय राष्ट्रांच्या लष्करापेक्षा अधिक शक्तिशाली ठरली. प्लासीची लढाई (1757), बक्सरची लढाई (1764) यांसारख्या निर्णायक युद्धांनी कंपनीला बंगाल, बिहार, ओडिशा यासह प्रचंड संपत्ती व जमिनींचा अधिकार मिळवून दिला. लेखकाने कंपनीचं रूप “व्यापारी संस्था” नसून “कॉर्पोरेट राक्षस” असं दाखवलं आहे. केवळ नफा मिळवण्याच्या हव्यासापोटी कंपनीने देशातील आर्थिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक रचना उद्ध्वस्त केली. डॅलरिंपल यांच्या लिखाणाची ताकद म्हणजे ते केवळ युद्ध आणि राजकारणाची कहाणी सांगत नाहीत, तर त्या काळातील समाज, शेतकरी, कारागीर, व्यापारी, स्त्रिया यांचं जीवन कसं बदललं हेही उलगडून दाखवतात. वाचकाला इतिहास फक्त शासकांचा नाही तर सामान्य माणसांचा अनुभव म्हणून समजतो. पुस्तकाचं आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे आधुनिक कॉर्पोरेट जगाशी जोडलेलं भयंकर साम्य. ईस्ट इंडिया कंपनी ही जगातील पहिली “लिमिटेड लायबिलिटी कंपनी” होती. तिचे भागधारक लंडनमध्ये आरामात बसून भारतातल्या लुटीवर नफा कमावत होते. डॅलरिंपल यांनी या उदाहरणाद्वारे कॉर्पोरेट लालसेचे धोके दाखवले आहेत. इतिहास, राजकारण आणि अर्थशास्त्र यांचा सुंदर संगम या पुस्तकात दिसतो. रोमहर्षक कथनशैलीमुळे हे पुस्तक वाचकाला बांधून ठेवतं. कथासूत्र / आशयाचा संक्षेप ईस्ट इंडिया कंपनीचा जन्म व वाढ मुघल साम्राज्याचं हळूहळू होत जाणारं पतन प्रमुख लढाया व करार (प्लासी, बक्सर) कंपनीच्या सैन्याचं वर्चस्व भारतीय समाज व अर्थव्यवस्थेवर परिणाम ठळक वैशिष्ट्ये भाषा शैली: थरारक आणि सिनेमॅटिक. कथनाची ताकद: ऐतिहासिक तपशील वाचकाला रोमांचक प्रवास घडवतो. वेगळेपणा: ईस्ट इंडिया कंपनीला “कॉर्पोरेट साम्राज्य” म्हणून दाखवण्याचा अनोखा दृष्टिकोन. प्रभावी प्रसंग: प्लासीची लढाई आणि तिच्या परिणामांचं सविस्तर वर्णन. कमकुवत बाजू काही ठिकाणी लष्करी मोहिमा आणि राजकीय करारांवर जास्त भर दिल्याने सामान्य वाचकाला गुंतागुंतीचं वाटू शकतं. पुस्तकाचं परिमाण मोठं असल्याने (600+ पृष्ठे) धैर्यशील वाचकांचीच कसोटी पाहतं. समीक्षात्मक दृष्टिकोन The Anarchy हे फक्त इतिहासाचं पुस्तक नाही तर आधुनिक भांडवलशाहीचं आरसा आहे. कंपनीच्या अमर्याद लालसेने भारताची राजकीय व आर्थिक कणा मोडली, हे लेखकाने पुराव्यानिशी दाखवलं आहे. निष्कर्ष (Reader’s Takeaway) हे पुस्तक प्रत्येक भारतीयाने वाचायलाच हवं. ते आपल्याला सांगतं की इतिहास फक्त तलवारी आणि राजवटींचा नाही, तर “कॉर्पोरेट शक्ती” कशी एका देशाचं भविष्य बदलू शकते याचाही आहे.👉 “भारत कसा व्यापारी कंपनीच्या तावडीत सापडला – या सत्यकथेने आपण हादरून जाल.”

“गांधी म्हणजे फक्त महात्मा की संघर्षशील मानव?”इतिहासाच्या पुस्तकांतून आपण गांधींना जास्त करून एका ‘आदर्श प्रतिमेत’ पाहिलंय. पण त्यामागे असलेल्या माणसाचा खरा प्रवास, त्यांचे अंतर्विरोध, चुका, तसेच प्रयोग कळून घ्यायचे असतील तर रामचंद्र गुहांचा हा भव्य ग्रंथ वाचणं अपरिहार्य आहे. लेखक परिचय रामचंद्र गुहा हे भारतातील सर्वात ख्यातनाम इतिहासकार व लेखक. समाजशास्त्र, पर्यावरण, क्रिकेट, राजकारण अशा अनेक क्षेत्रांत त्यांनी सखोल संशोधनाधारित लेखन केलं आहे. India After Gandhi आणि Gandhi Before India या ग्रंथांनंतर गांधींच्या जीवनाचं हे दुसरं आणि अधिक महत्त्वाचं चित्रण त्यांनी मांडलं आहे. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर या कृतिला उच्च मान्यता मिळाली असून गांधींचं जीवन समजून घेण्यासाठी ती अपरिहार्य मानली जाते. पुस्तक परिचय “Gandhi: The Years That Changed the World (1914–1948)” हा ११०० पानांचा विस्तृत खंड २०१८ साली प्रकाशित झाला. यात गांधींनी दक्षिण आफ्रिकेतून भारतात परतण्यापासून ते १९४८ मध्ये त्यांच्या हत्येपर्यंतचा प्रवास सविस्तरपणे मांडला आहे. गुहा यांनी पत्रं, सरकारी नोंदी, तत्कालीन वृत्तपत्रं, ब्रिटिश व भारतीय नेत्यांचे संवाद, तसेच परदेशी अभ्यासकांचे अहवाल या हजारो स्रोतांचा अभ्यास करून हा ग्रंथ उभा केला आहे. त्यामुळे हा फक्त चरित्रग्रंथ नसून त्या काळातील भारताचा, ब्रिटिश राजकारणाचा आणि स्वातंत्र्यलढ्याचा संपूर्ण दस्तऐवज ठरतो. चंपारण सत्याग्रह, खेड़ा संघर्ष, असहकार आंदोलन, मिठाचा सत्याग्रह, भारत छोडो आंदोलन असे निर्णायक क्षण यात तपशीलवार उलगडले आहेत. त्याचबरोबर गांधींच्या अहिंसेच्या प्रयोगांची, अस्पृश्यता निर्मूलनासाठीच्या प्रयत्नांची, हिंदू–मुस्लिम ऐक्यासाठीच्या धडपडीची सखोल चर्चा आहे. नेहरू, पटेल, जिना, आंबेडकर यांच्याशी असलेले संवाद, मतभेद आणि संघर्ष हेही पुस्तकाचं वेगळं वैशिष्ट्य आहे. त्याच वेळी उपवास, ब्रह्मचर्य प्रयोग आणि आश्रम जीवनामुळे गांधींचं मानवी स्वरूप अधिक ठळकपणे दिसून येतं. कथासूत्र / आशयाचा संक्षेप १९१५ मध्ये भारतात परतलेल्या गांधींचा प्रवास चंपारणपासून सुरू होतो. खेड़ा, असहकार आंदोलन, मिठाचा सत्याग्रह या सर्व टप्प्यांत भारतीय जनता संघटित होते. १९४२ चं भारत छोडो आंदोलन हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचा निर्णायक क्षण ठरतो. पण १९४७ च्या फाळणीनंतर उसळलेल्या हिंसाचारामुळे गांधींचं मन व्यथित होतं. अखेरीस १९४८ मध्ये नथुराम गोडसेच्या गोळ्यांनी हा प्रवास थांबतो. ठळक वैशिष्ट्ये भाषा अकादमिक असूनही प्रवाही आहे. घटनांची मांडणी नाट्यमय न होता वास्तववादी शैलीत केली आहे. गांधींचं मानवीकरण हा पुस्तकाचा मुख्य वेगळेपणा आहे – चुका करणारा, कधी असुरक्षित वाटणारा, पण सतत प्रयोग करणारा माणूस म्हणून गांधी दिसतात. मिठाचा सत्याग्रह आणि नेहरू–पटेल–जिना संवादांचे वर्णन विशेष ठसा उमटवतात. कमकुवत बाजू ग्रंथाचं प्रचंड आकारमान (१०००+ पानं) सामान्य वाचकाला जड वाटू शकतं. घटनांच्या तपशीलांमुळे काही ठिकाणी गती मंदावते. शिवाय गांधींविषयी लेखकाचा आदरभाव काहीवेळा आलोचनात्मक अंतर कमी करतो. समीक्षात्मक दृष्टिकोन गुहा यांनी गांधींना ‘महात्मा’ नव्हे, तर मानव म्हणून समोर आणलं आहे. धार्मिक कट्टरता आणि राजकीय हिंसेच्या आजच्या काळात सहिष्णुतेचं आणि अहिंसेचं महत्त्व नव्याने जाणवतं. हा ग्रंथ केवळ इतिहास सांगत नाही, तर आपल्याला आजच्या भारताकडे नवं पाहायला भाग पाडतो. निष्कर्ष (Reader’s Takeaway) इतिहासप्रेमी, संशोधक आणि गंभीर वाचकांसाठी हा ग्रंथ अनिवार्य आहे. गांधींना पुतळा म्हणून नव्हे, तर रक्तामांसाचा संघर्षशील माणूस म्हणून ओळखायचं असेल, तर रामचंद्र गुहांचा हा ग्रंथ वाचलाच पाहिजे.