“गांधी म्हणजे फक्त महात्मा की संघर्षशील मानव?”इतिहासाच्या पुस्तकांतून आपण गांधींना जास्त करून एका ‘आदर्श प्रतिमेत’ पाहिलंय. पण त्यामागे असलेल्या माणसाचा खरा प्रवास, त्यांचे अंतर्विरोध, चुका, तसेच प्रयोग कळून घ्यायचे असतील तर रामचंद्र गुहांचा हा भव्य ग्रंथ वाचणं अपरिहार्य आहे. लेखक परिचय रामचंद्र गुहा हे भारतातील सर्वात ख्यातनाम इतिहासकार व लेखक. समाजशास्त्र, पर्यावरण, क्रिकेट, राजकारण अशा अनेक क्षेत्रांत त्यांनी सखोल संशोधनाधारित लेखन केलं आहे. India After Gandhi आणि Gandhi Before India या ग्रंथांनंतर गांधींच्या जीवनाचं हे दुसरं आणि अधिक महत्त्वाचं चित्रण त्यांनी मांडलं आहे. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर या कृतिला उच्च मान्यता मिळाली असून गांधींचं जीवन समजून घेण्यासाठी ती अपरिहार्य मानली जाते. पुस्तक परिचय “Gandhi: The Years That Changed the World (1914–1948)” हा ११०० पानांचा विस्तृत खंड २०१८ साली प्रकाशित झाला. यात गांधींनी दक्षिण आफ्रिकेतून भारतात परतण्यापासून ते १९४८ मध्ये त्यांच्या हत्येपर्यंतचा प्रवास सविस्तरपणे मांडला आहे. गुहा यांनी पत्रं, सरकारी नोंदी, तत्कालीन वृत्तपत्रं, ब्रिटिश व भारतीय नेत्यांचे संवाद, तसेच परदेशी अभ्यासकांचे अहवाल या हजारो स्रोतांचा अभ्यास करून हा ग्रंथ उभा केला आहे. त्यामुळे हा फक्त चरित्रग्रंथ नसून त्या काळातील भारताचा, ब्रिटिश राजकारणाचा आणि स्वातंत्र्यलढ्याचा संपूर्ण दस्तऐवज ठरतो. चंपारण सत्याग्रह, खेड़ा संघर्ष, असहकार आंदोलन, मिठाचा सत्याग्रह, भारत छोडो आंदोलन असे निर्णायक क्षण यात तपशीलवार उलगडले आहेत. त्याचबरोबर गांधींच्या अहिंसेच्या प्रयोगांची, अस्पृश्यता निर्मूलनासाठीच्या प्रयत्नांची, हिंदू–मुस्लिम ऐक्यासाठीच्या धडपडीची सखोल चर्चा आहे. नेहरू, पटेल, जिना, आंबेडकर यांच्याशी असलेले संवाद, मतभेद आणि संघर्ष हेही पुस्तकाचं वेगळं वैशिष्ट्य आहे. त्याच वेळी उपवास, ब्रह्मचर्य प्रयोग आणि आश्रम जीवनामुळे गांधींचं मानवी स्वरूप अधिक ठळकपणे दिसून येतं. कथासूत्र / आशयाचा संक्षेप १९१५ मध्ये भारतात परतलेल्या गांधींचा प्रवास चंपारणपासून सुरू होतो. खेड़ा, असहकार आंदोलन, मिठाचा सत्याग्रह या सर्व टप्प्यांत भारतीय जनता संघटित होते. १९४२ चं भारत छोडो आंदोलन हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचा निर्णायक क्षण ठरतो. पण १९४७ च्या फाळणीनंतर उसळलेल्या हिंसाचारामुळे गांधींचं मन व्यथित होतं. अखेरीस १९४८ मध्ये नथुराम गोडसेच्या गोळ्यांनी हा प्रवास थांबतो. ठळक वैशिष्ट्ये भाषा अकादमिक असूनही प्रवाही आहे. घटनांची मांडणी नाट्यमय न होता वास्तववादी शैलीत केली आहे. गांधींचं मानवीकरण हा पुस्तकाचा मुख्य वेगळेपणा आहे – चुका करणारा, कधी असुरक्षित वाटणारा, पण सतत प्रयोग करणारा माणूस म्हणून गांधी दिसतात. मिठाचा सत्याग्रह आणि नेहरू–पटेल–जिना संवादांचे वर्णन विशेष ठसा उमटवतात. कमकुवत बाजू ग्रंथाचं प्रचंड आकारमान (१०००+ पानं) सामान्य वाचकाला जड वाटू शकतं. घटनांच्या तपशीलांमुळे काही ठिकाणी गती मंदावते. शिवाय गांधींविषयी लेखकाचा आदरभाव काहीवेळा आलोचनात्मक अंतर कमी करतो. समीक्षात्मक दृष्टिकोन गुहा यांनी गांधींना ‘महात्मा’ नव्हे, तर मानव म्हणून समोर आणलं आहे. धार्मिक कट्टरता आणि राजकीय हिंसेच्या आजच्या काळात सहिष्णुतेचं आणि अहिंसेचं महत्त्व नव्याने जाणवतं. हा ग्रंथ केवळ इतिहास सांगत नाही, तर आपल्याला आजच्या भारताकडे नवं पाहायला भाग पाडतो. निष्कर्ष (Reader’s Takeaway) इतिहासप्रेमी, संशोधक आणि गंभीर वाचकांसाठी हा ग्रंथ अनिवार्य आहे. गांधींना पुतळा म्हणून नव्हे, तर रक्तामांसाचा संघर्षशील माणूस म्हणून ओळखायचं असेल, तर रामचंद्र गुहांचा हा ग्रंथ वाचलाच पाहिजे.
