भारतीय लोकशाहीला खरी ताकद मिळावी, पारदर्शकता वाढावी आणि जनतेच्या हितासाठी व्यवस्था अधिक जबाबदार व्हावी, यासाठी आयुष्यभर झगडलेलं नाव म्हणजे जगदीप छोकर. निवडणूक सुधारणा क्षेत्रात त्यांनी केलेल्या अथक कार्यामुळे भारतीय राजकारणात प्रामाणिकतेचा नवा मापदंड निर्माण झाला. असोसिएशन फॉर डेमोक्रॅटिक रिफॉर्म्स (ADR) या संस्थेच्या माध्यमातून त्यांनी उमेदवारांच्या गुन्हेगारी पार्श्वभूमी आणि संपत्तीच्या तपशीलांची माहिती जनतेसमोर आणून मतदारांना खरा अधिकार दिला. त्यांच्या निधनाने भारताने लोकशाहीचा एक जागरूक प्रहरी गमावला आहे.
जगदीप छोकर यांचा जन्म राजस्थानमध्ये झाला. लहानपणापासूनच अभ्यासू, तर्कशुद्ध विचार करणारे आणि सामाजिक प्रश्नांविषयी संवेदनशील असे ते व्यक्तिमत्त्व होते. अभियांत्रिकीचे शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर त्यांनी व्यवस्थापनशास्त्रात उच्च पदवी मिळवली. भारतीय व्यवस्थापन संस्था (IIM) अहमदाबाद येथे ते प्राध्यापक म्हणून कार्यरत राहिले. शैक्षणिक क्षेत्रात त्यांनी केलेल्या संशोधनामुळे ते विद्यार्थ्यांसाठी आदर्श शिक्षक ठरले. शिक्षणाच्या बळावर समाजात बदल घडवू शकतो, ही त्यांची ठाम धारणा होती.
छोकर यांचं कुटुंब साधं सरळ होतं. त्यांच्या वैयक्तिक आयुष्यापेक्षा त्यांची सार्वजनिक बांधिलकी जास्त ठळक होती. प्रामाणिकपणा, संयम आणि चिकाटी या त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या ठळक वैशिष्ट्यांमुळे ते केवळ अकादमिक नव्हे तर सामाजिक सुधारणांसाठीही आदर्श व्यक्ती ठरले.
छोकर यांच्या करिअरमधील सर्वात महत्त्वाचं पान म्हणजे असोसिएशन फॉर डेमोक्रॅटिक रिफॉर्म्स (ADR) ची स्थापना. १९९९ मध्ये स्थापन झालेल्या या संस्थेने भारताच्या निवडणूक प्रक्रियेत पारदर्शकता आणण्यासाठी ऐतिहासिक योगदान दिलं. त्यांच्या नेतृत्वाखाली ADR ने सुप्रीम कोर्टात याचिका दाखल करून उमेदवारांना गुन्हेगारी रेकॉर्ड, मालमत्ता आणि शैक्षणिक पात्रता उघड करणं बंधनकारक केलं.
आज आपल्याला माहिती असलेली धक्कादायक वस्तुस्थिती – म्हणजे 2024 च्या लोकसभेत 46% खासदार गुन्हेगारी पार्श्वभूमी असलेले आहेत – हीच खरी जागृती छोकर यांच्या प्रयत्नांमुळे शक्य झाली. अन्यथा हे वास्तव गुप्त राहिलं असतं.
तसंच, त्यांनी इलेक्टोरल बाँड्स योजनाविरुद्ध कडाडून आवाज उठवला. या योजनेमुळे राजकीय निधी पूर्णपणे गुप्त राहणार होता आणि भ्रष्टाचाराला खुलं आमंत्रण मिळणार होतं. ADR ने दाखल केलेल्या याचिकेमुळे सर्वोच्च न्यायालयाने ही योजना असंवैधानिक ठरवली. जरी न्यायालयाने उशिरा निर्णय दिला आणि आधीच ‘दूषित पैसा’ राजकारणात फिरू लागला, तरीही ही लढाई लोकशाहीसाठी ऐतिहासिक विजय ठरली.
याशिवाय छोकर यांनी बिहारमधील मतदार नोंदणीतील SIR (Summary Revision) व्यायामवरही प्रश्न उपस्थित केले. आधारला मतदार यादीशी जोडण्याच्या निवडणूक आयोगाच्या पद्धतीमुळे वंचित समाजातील मतदारांचा हक्क धोक्यात येईल, अशी त्यांची भीती खरी ठरली. त्यांच्या चेतावणीमुळे या विषयावर व्यापक चर्चा झाली.
जगदीप छोकर यांनी भारतीय लोकशाहीत जनतेच्या हक्काला नवा आयाम दिला. त्यांच्यामुळे मतदाराला आपला प्रतिनिधी कोण आहे, त्याचा गुन्हेगारी इतिहास काय आहे, त्याच्याकडे किती संपत्ती आहे, हे सर्व समजण्याचा अधिकार मिळाला. त्यामुळे मतदान अधिक माहितीपूर्ण, जबाबदार आणि सजगपणे करण्याची संधी लोकांना मिळाली.
त्यांचा वारसा केवळ न्यायालयीन लढ्यांपुरता मर्यादित नाही. त्यांनी एक पिढी निर्माण केली जी पारदर्शकतेसाठी आवाज उठवते. भारतात जेव्हा लोकशाहीला “निवडलेली हुकूमशाही” म्हणून टीका होत आहे, तेव्हा छोकर यांनी दाखवून दिलं की खरी लोकशाही म्हणजे जनतेचं ज्ञान, सहभाग आणि प्रश्न विचारण्याचा अधिकार.
त्यांच्या कार्यामुळे राजकीय निधीवरील चर्चा मुख्य प्रवाहात आली. आज निवडणूक सुधारणा, काळ्या पैशाचा वापर, उमेदवारांची पात्रता – या सगळ्यांवर जी चर्चा होते, त्याचा पाया छोकर यांनीच घातला. त्यामुळे त्यांना भारतीय लोकशाहीचा ‘मोजार्ट’ किंवा ‘गुरु’ म्हटलं जातं.
By
